اولین و یکی از مهمترین عبارت‌هایی که یک تازه‌وارد به معاملات بورس اوراق بهادار در رسانه با آن مواجه می‌شود، شاخص کل بورس است. بنابراین در این مقاله به تعریف مختصری از شاخص بورس، انواع آن و نحوه محاسبه شاخص کل بورس به کمک فرمول پرداخته‌شده است.

شاخص بورس

ابتدا برای فهم آسان‌تر شاخص بورس به بیان تعریفی مختصر از شاخص می‌پردازیم. شاخص یک معیار آماری است که تغییرات در یک اقتصاد یا بازار مالی را نشان می‌دهد. در مورد بازارهای مالی، شاخص یک سبد فرضی از کلیه سهامی است که در آن بازار خریدوفروش می‌شود و میانگین تغییرات قیمت همه سهام را نشان می‌دهد.

جامع ترین آموزش رایگان بورس در وب سایت همیارسرمایه (لطفا به صفحه اشاره شده مراجعه کنید)

اهمیت شاخص بورس در این است که یک سرمایه‌گذار با در نظر گرفتن شاخص، میزان بازدهی یک سهام و ارزشمندی شرکت متولی آن را بررسی و سپس با خیالی آسوده‌تر به خرید مبادرت می‌کند. برای محاسبه شاخص بورس می‌توان از فرمول ریاضی زیر استفاده کرد:

انواع شاخص بورس

شاخص بورس انواع گوناگونی دارد که شامل شاخص کل قیمت، شاخص هم‌وزن، شاخص قیمت و بازده نقدی، شاخص صنعت، شاخص بازار اول و دوم، شاخص ۵۰ یا ۳۰ شرکت برتر، شاخص بازده نقدی و شاخص شناور آزاد می‌شود.

شاخص کل بورس

شاخص کل بورس معیار نحوه عملکرد و حرکت بازار بورس است. این شاخص بیانگر سطح عمومی قیمت و حرکت بازار است و در میان شاخص‌های نام‌برده شده برای تسهیل معاملات از اهمیت و محبوبیت بیشتری برخوردار است.
با مطالعه تاریخچه مختصری از بازار بورس ایران پی می‌بریم که اولین بار سازمان بورس و اوراق بهادار در بهار سال ۱۳۶۹ شاخص کل قیمت را با نام تپیکس (TEPIX) منتشر کرد. تپیکس شامل تمام شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس در سال ۱۳۵۲ بود که تعداد آن‌ها به ۵۲ شرکت می‌رسید.

نحوه محاسبه شاخص کل بورس

شاخص کل بورس میزان بازدهی سهام را با در نظر گرفتن نوسانات قیمتی و مقدار سود نقدی شرکت‌‌‌‌‌‌ها بیان می‌کند. با تغییر اندکی در فرمول محاسبه شاخص بورس، فرمول محاسبه شاخص کل بورس به‌صورت زیر قابل‌استفاده است:

در فرمول فوق، n تعداد شرکت­ها، p_it قیمت شرکت iم در زمان t، q_it تعداد سهام منتشرشده شرکت iم در زمان t و RD_t پایه شاخص کل در زمان t است.

در فرمول بالا شرکت‌های کوچک وزن کمتری دارند، به بیان ساده­ تر حرکت قیمتی کمتری از شرکت­های بزرگ تأثیر بیشتری از حرکت قیمتی بزرگ‌تری از شرکت‌های کوچک دارد، بنابراین عمدتاً صنعتی که بیشتر از شرکت‌های کوچک تشکیل‌شده است، برای مدت طولانی تغییرات قیمتی مهمی را به سمت مثبت یا منفی ببیند.

ولی شاخص کل تغییر زیادی نداشته باشد و حال تنها یک روز معامله نمادهای بزرگ تأثیر جدی بر شاخص داشته باشد، یا بسته بودن نمادهای بزرگ می‌تواند باعث عدم حرکت‌های زیاد در شاخص کل شود.
برای محاسبه باقی شاخص‌ها باید در نظر داشت که نحوه محاسبه شاخص بورس از یک فرمول واحد پیروی می‌‌‌‌‌‌کند. همان فرمولی که برای محاسبه شاخص کل پیش‌تر ارائه شد. بنابراین فرمول محاسبه شاخص بورس در بین تمامی شاخص‌‌‌‌‌‌ها قابل تعمیم است.

نماد‌های شاخص ساز

به شرکت‌های بزرگ، شرکت‌هایی که تعداد برگ سهام زیاد و به عبارتی بیشترین ارزش بازار را در اختیار دارند، نمادهای شاخص ساز می‌گویند. ازآنجایی‌که ارزش معاملات و ارزش بازار این شرکت‌ها خیلی بیشتر از شرکت‌های کوچک است، بنابراین تأثیرگذاری هر یک از این شرکت‌ها هم بر عدد شاخص کل بسیار بیشتر از شرکت‌های کوچک خواهد بود.
همچنین شرکت‌های شاخص ساز بیشترین ارزش بازار را در میان شرکت‌های فعال در بازار بورس دارند. این شرکت‌ها با عنوان «تأثیر در شاخص» در صفحه اول سایت رسمی سازمان بورس و اوراق بهادار قابل‌مشاهده هستند.

مشکلات احتمالی محاسبه شاخص کل بورس

یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که معامله‌گران در بازار بورس ایران با شاخص کل بورس دارند، تأثیر شگرفت شرکت‌های شاخص ساز در عدد شاخص کل بورس است. این امر موجب شده است که معامله‌گرانی که سبد آن‌ها بیشتر از سهام شرکت‌های کوچک تشکیل‌شده است، روند حرکتی و تغییرات یکسانی را با متناسب با شاخص کل مشاهده نکنند.
برای حل این مشکل سازمان بورس و اوراق بهادار در زمستان سال ۱۳۹۳ شاخص کل هم‌وزن را منتشر کرد که تمامی نمادها در آن با وزنی یکسان مورد بررسی قرار می‌گیرند. بنابراین با توجه به شاخص کل هم‌وزن می‌توان درک صحیح‌تری نسبت به حرکت کل بازار و بازدهی سرمایه‌گذاران داشت.

نحوه محاسبه شاخص هم‌وزن

برای محاسبه شاخص هم‌وزن از فرمول زیر بهره می‌بریم:

در فرمول فوق، n تعداد شرکت‌ها، pit قیمت شرکت iم در زمان t، Ki ضریب تجزیه یا تجمیع سهام شرکت iم در صورت افزایش سرمایه یا اقدامات شرکتی مشابه، pi0 قیمت شرکت iم در زمان پایه و I0 عدد شاخص در زمان پایه است.
بهتر است به این نکته توجه کنید که اگر در پرتفوی خود نمادهای بزرگ را خریداری کرده‌اید پس باید روند حرکتی شاخص کل را مدنظر و حرکات این شاخص را مورد تحلیل قرار دهید. اما درصورتی‌که نمادهای کوچک را در اختیار دارید به شاخص کل هم‌وزن دقت کنید.
دومین مشکل در محاسبه شاخص کل بورس عدم تأثیر شرکت‌های فرابورسی در آن است. بنابراین چنانچه سبد بورسی شما شامل سهام شرکت‌های فرابورسی است باید این نکته را مدنظر قرار دهید که این شرکت‌ه دخالتی در تعیین عدد شاخص کل بورس ندارند.
یکی دیگر از مشکلات محاسبه شاخص کل بورس، تأثیر عرضه اولیه‌ها در صعود ناگهانی آن است. ازآنجایی‌که شرکت‌های جدید پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار درصدد بالا بردن نرخ فروش عرضه‌های اولیه خود هستند، گاهی قیمت این سهام باارزشی پایین‌تر از ارزش واقعی قرار داده می‌شود و این موضوع باعث بالا رفتن تقاضا برای خرید سهام آن‌ها می‌شود.
این امر موجب تشکیل صف خرید سنگین بر روی این نمادها در روزهای بعد از عرضه اولیه شده و چندین روز پشت‌هم قیمت سهام این شرکت‌ها بالا می‌رود و این موضوع باعث بالا رفتن عدد شاخص کل می‌شود؛ اما خوشبختانه با توجه به میزان تخصیص کم سهام شرکت‌های عرضه‌شده برای اولین بار، بالا رفتن قیمت آن تأثیر چندانی در پرتفوی سهامداران ندارد.
به‌کارگیری شاخص‌های مختلف بازار سرمایه در کنار تحلیل تکنیکال معیار نسبتاً مناسبی برای سرمایه‌گذاران بازار است تا با اطمینان خاطر بیشتری به خریدوفروش در بازار بورس و اوراق بهادار بپردازند و کسب سود کنند.