از صدها سال قبل افراد برای انجام معاملات خود نیازمند توافق بودند. این توافق برای کسب اختیار برای انجام معاملات تجاری در آینده انجام می‌شد. درست مانند قراردادهای تجاری ساده، قراردادهایی که در سررسید معینی به انجام قراردادهای تجاری منتج می‌شدند نیز قدمتی دیرینه دارد. حتی تاریخ نشان می‌دهد که معاملات تجاری آتی در قرون وسطی نیز وجود داشته است. یعنی افراد قراردادهایی را منعقد می‌کردند تا در آینده دارایی‌ها را با قیمت ثابتی که در زمان انعقاد قرارداد مشخص می‌شد، تحویل بگیرند یا تحویل بدهند.

اوراق بهادار مشتقه: بازاری که معاملات ابزارهای مبتنی بر دارایی‌های مالی یا فیزیکی (اختیار معامله و قرارداد آتی) در آن صورت می پذیرد.

• قراردادهای سلف
• قراردادهای آتی
• قراردادهای اختیار معامله
• قراردادهای معاوضه

اوراق بهادار مشتقه:

ابزار مشتقه به قرارداد یا اوراقی گفته می‌شود که ارزش آن وابسته به ارزش اوراق بهادار، کالا، انرژی، شمش یا ارز اصلی و پول و سرمایه مشتق شده‌اند و در بورس‌های مربوطه انجام می‌پذیرند و هیچگونه ارزش مستقلی ندارد.

بازار مشتقه شامل قراردادهای آتی و اختیار معامله است که این ابزارها به طور معمول در بورس‌های معتبر جهان دادوستد می‌شوند.

معاملات در این بازار نسبت به بازار نقدی سرعت و قدرت نقد شوندگی بیشتری دارد و هزینه کمتری در بازار ایجاد می کند و می تواند از نظر اقتصادی در انتقال خطر بازار و کاهش هزینه تامین مالی، افزایش بازده دارایی، تعدیل سریع ساختار جریان نقدی و گریز از مالیات و در نهایت تغییر نرخ ثابت بدهی به نرخ شناور موثر باشد و از نظر اسلام به دلیل مشروع بودن نرخ شناور، این ابزار در کشورهای اسلامی مورد استفاده قرار گرفته و زمینه های استفاده از آن در ایران هم در حال پایه ریزی است.

هدف از طراحی و استفاده از اوراق کاهش ریسک معاملات است. برای نمونه بیایید ببینیم چگونه می‌شود از ابزار «اختیار معامله» برای کاهش ریسک استفاده کرد.

تعدادی از ابزارهای مشتقه را با هم مرور می‌کنیم:

• قراردادهای سلف(forward)
• قراردادهای آتی (futures)
• قراردادهای اختیار معامله(option)
• قراردادهای معاوضه(swaps)

• قراردادهای سلف:

خرید یا فروش دارایی در تاریخ مشخص در آینده با قیمت مورد توافق هنگام امضا قرارداد را سلف می گویند. کل مبلغ معامله و قیمت کالا در روز عقد قرارداد تعیین می‌شود و تمامی آن توسط خریدار پرداخت می‌شود.

زمانی که تولید کننده ای در جریان تولید کالا یا فرآورده، دچار کمبود سرمایه در گردش می شود می‌تواند از طریق پیش فروش قسمتی از تولید خود به بانک نیاز مالی بنگاه را تامین نماید.

متقاضی معامله سلف با بانک علاوه بر اطلاعات شخصی بایستی اطلاعاتی مانند مشخصات بنگاه تولیدی میزان تولید و فروش، نوع و اوصاف کالای مورد معامله، قیمت کالا هنگام انعقاد قرارداد، قیمت پیش بینی در زمانی که محصول به دست می آید، زمان و مکان تحویل کالا و نوع وثیقه ای که به بانک می سپارد، را به بانک ارایه کند و بانک بعد از بررسی موافقت خود را اعلام می کند.

• قراردادهای آتی (futures):

قرارداد آتی یک قرارداد دو طرفه هست که هم میتوان از افت قیمت سود گرفت هم از رشد قیمت

خرید و فروش مقدار معینی و با کیفیت مشخصی از یک دارایی در زمان مشخص در آینده است که قیمت آن توافقی می باشد. یکی از کاربردهای اصلی قراردادهای آتی پوشش خطر در معاملات دیگر است.

در زمان انجام معاملات قراردادهای آتی شما باید درصدی از مبلغ قرارداد را که توسط بورس تعیین می شود به عنوان ودیعه نزد بورس بسپارید. قراردادها هر روز تسویه می-شوند و درنتیجه اگر تغییرات قیمت به نفع شما باشد ودیعه ی شما افزایش یافته و در غیراین صورت ودیعه ی شما کاهش می یابد. اگر مبلغ ودیعه کمتر از آستانه ای مشخص شود، باید میزان ودیعه را تا حد اولیه افزایش دهید. در هر زمانی قبل از سررسید قرارداد، می توانید با معامله قراردادی در جهت مقابل از بازار خارج شوید (مثلا اگر قرارداد خرید 100 میلیون یورو را برای سه ماه بعد خریده اید می توانید یک ماه بعد با فروش قرارداد خرید صد میلیون یورو، از بازار خارج شوید).

در حقیقت قیمت آتی نشان‌دهنده قیمتی است که فرد مشارکت‌کننده می‌تواند آن را برای خود تثبیت کند. به این ترتیب در آینده با عدم اطمینان در خصوص قیمت نقد دارایی پایه مواجه نخواهد شد.

نحوه خرید وفروش قرار داد آتی:

در هر بازاری اولین قدم برای شروع معاملات شارز حساب است. برای این معاملات نیاز به دو حساب دارید، حساب عملیاتی و حساب پشتیبان.

حساب عملیاتی یا حساب در اختیار بورس : یک حساب مشترک با سازمان بورس است. شما نمی‌توانید از این حساب پول برداشت کنید و حق برداشت منحصرا در اختیار سازمان بورس است.

حساب پشتیبان یا حساب شخصی: حسابی است که به حساب عملیاتی وصل می‌شود و برای برداشت وجه کاربرد دارد. در حال حاضر افتتاح این دو حساب تنها از طریق بانک‌های ملت و سامان امکان پذیر است.

نکته: هر دو حساب عملیاتی و پشتیبان باید از یک بانک باشند.

برای شارژ حساب معاملات آتی نیست وجهی به حساب کارگزار پرداخت کنید، بلکه باید حساب در اختیار بورس خود را شارژ کنید. پس می‌توانید با مراجعه به بانک یا روش‌های آنلاین پرداخت وجه، این کار را انجام دهید.

نام نمادهایی که در بازار آتی معامله می‌شوند در سایت بورس کالا به ادرس cdn.ime.co.ir آمده است. در حال حاضر تنها زعفران، پسته و زیره سبز در این بازار معامله می‌شوند.

• قراردادهای اختیار معامله(option)

برای معاملات اختیار می‌توانید از همان سامانه معاملاتی اوراق بهادار استفاده کنید. تنها کافیست به کارگزاری مراجعه کنید تا دسترسی شما در سامانه افزایش یابد

اختیار معامله یا آپشن (option) قراردادی است که به خریداران حق خرید یا فروش دارایی پایه با یک قیمت اعمال معین (Strike Price) و در یک تاریخ خاص (Expiration Date) را می‌دهد ولی خریدار در اجرای آن تعهد ندارد. فروشنده نزد کارگزاری برای انجام کامل معامله (خرید یا فروش) اگر خریدار خواهان اعمال باشد تعهد می‌دهد .

قیمت تعیین شده ای که خریدار می تواند، دارایی را خریداری نموده، یا بفروشد، قیمت اعمال یا قیمت توافق نامیده می شود.

اختیار معامله 2 نوع کلی دارد، اختیار خرید call، اختیار فروش put. این قرار داد در برگیرنده نوعی حق است.

اختیاری که به دارنده آن اجازه می‌دهد که دارایی را به قیمت مشخص خریداری کند اختیار خرید نامیده (Call Option) می‌شود. اختیاری که به دارنده آن اجازه می‌دهد که دارایی را به قیمت مشخص به فروش برساند اختیار فروش (Put Option) نامیده می‌شود.

خریداران حق خرید و خریداران حق فروش (کلا خریداران) اجباری ندارند که خرید یا فروش انجام بدهند. آنها می‌توانند اگر بخواهند از حقوق خود استفاده کنند. بیشترین ضرری که ممکن است متوجه‌ خربداران باشد از دست دادن وثیقه یا وجه تضمین (Premium) اختیار معامله است.

اما فروشندگان حق خرید و فروشندگان حق فروش (کلا فروشندگان) مجبور هستند بخرند یا بفروشند. به این معنا که فروشنده ممکن است به قول خود برای خرید یا فروش عمل کند. این یعنی فروشنده‌ی اختیار معامله ریسک نامحدود دارد، یعنی ممکن است خیلی بیشتر از مبلغ وثیقه  اختیار معامله را از دست بدهد.

• قراردادهای معاوضه(swaps)

سوآپ در لغت به معنی معامله پایاپای (ارز)، معاوضه، مبادله، جانشینی و اخراج کردن می باشد و در اصطلاح، توافقی است بین دو شرکت که برای معاوضه جریان نقدی در آینده، با دو نوع پرداخت متفاوت از بدهی یا دارایی، صورت می گیرد.

قرارداد معاوضه  قراردادی است که طرفین آن تعهد می کنند که برای مدت توافق شده دو دارایی یا نفع حاصل شده از دو دارایی را با کیفیت مشخص به نسبت تعیین شده معاوضه کنند. پس از تاریخ سررسید، هریک از طرفین قرارداد متعهد اند عین دارایی را به صاحب آن برگردانند. این قراردادها به صورت غیررسمی انجام می گیرند. اجزا اصلی این قرارداد:

1.  دارایی پایه:

دارایی پایه، موضوع قراردادی است که هدف آن، انتقال ریسک اعتباری موجود می باشد. معمولا دارایی های پایه یکی از اقلام زیر هستند:

• اوراق قرضه دارای ریسک اعتباری
• وام
• پرتفوی (سبد دارایی ها در بورس) مرجع متشکل از اوراق قرضه و وام ها
• شاخص های مربوط به بخشی از بازار اوراق قرضه
• شاخص سهام

2. فروشنده سوآپ:

فروشنده سوآپ (Swap Seller)، به طرف قراردادی گفته می شود که نرخ شناور را دریافت و بازده کل را به طرف مقابل پرداخت می کند. به این فروشنده، خریدار حمایت نیز گفته می شود.

3. خریدار سوآپ :

خریدار سوآپ (Swap Buyer)، به طرف قراردادی می باشد که با پرداخت نرخ شناور و بازده کل را دریافت می کند، به این خریدار فروشنده حمایت یا سرمایه گذار نیز گفته می شود.

4.شخص مرجع یا تعهد مرجع:

شخص مرجع (تعهد مرجع)، صادر کننده ابزار بدهی است که می تواند شرکت، دولت و یا صادر کننده وام باشد.

5. صرف سوآپ:

صرف سوآپ (Swap Premium) به پرداخت هایی گفته می شود که به وسیله خریدار حمایت صورت می گیرد، و همچنین پرداخت های احتمالی که ممکن است فروشنده حمایت به پرداخت آنها مجبور شود به پایه حمایت موسوم است.

قرار داد سوآپ: توافقی میان طرفین برای معاوضه جریان نقدی در آینده با دو نوع پرداخت متفاوت از بدهی یا دارایی است. در این نوع قرارداد تاریخ پرداخت، چگونگی محاسبه جریانات نقدی را که باید پرداخت شوند، مشخص می شود.

درواقع، سواپ حالت کلی‌تر پیمان‌های آتی است که در آن به‌جای یک پرداخت با مجموعه‌ای از پرداخت‌ها روبه رو هستیم. بنابراین، می‌توان سوآپ را به عنوان مجموعه‌ای از پیمان‌های آتی در نظر گرفت. در هنگام انعقاد سوآپ هیچ پولی بین طرفین معامله ردوبدل نمی‌شود.

• در قرارداد آتی طرفین قرارداد تعهد دارند که قرارداد را اجرا نمایند اما در قرارداد اختیار معامله، تنها یک طرف قرارداد متعهد به انجام آن است و طرف دیگر دارای اختیار جهت اجرای قرارداد می باشد.

مقاله ” بازار بایننس چیست ” را مطالعه نمایید.